پزشكان در قلمرو فرهنگ و هنر (با مقدمه ايرج افشار)

چکیده کتاب / درباره نویسنده : كتاب حاضر، دفتر نخست از مجموعة «پزشكان در قلمرو فرهنگ و هنر» و حاوی شرح مختصری از احوال و آثار شماری از پزشكان، دندان‌پزشكان و داروسازان معاصر ايران، از زمان تاسيس دارالفنون است. آن‌ها در يكصد و پنجاه سال گذشته (يعني پس از ورود دانش نوين پزشكي به ايران). افزون بر پرداختن به حرفة مقدس پزشكي، به قلمرو فرهنگ و هنر گام نهاده‌اند و از خود آثار ارزشمندي در زمينه شعر، نويسندگی، ترجمه، موسيقی و… به يادگار گذاشته‌اند. ترتيب اسامي در كتاب، بر اساس سال تولد شخصيت‌ها تنظيم شده است. موضوع بخش‌هاي مختلف كتاب عبارت‌ است از: پزشكان اديب، مورخ، شاعر و هنرمند؛ مشاهير فرهنگ ايران در نيم‌راه پزشكی؛ پزشكان اروپايی در قلمرو فرهنگ ايران؛ و آثار و احوال برخي از پزشكان نويسنده و شاعر و هنرمند جهان

مروری بر کتاب پزشکان درقلمرو فرهنگ و هنر
این کتاب به زندگی نامه ودستاوردهای پزشکانی می پردازد که از یکصد سال پیش تا امروز در زمینه های شعر، نویسندگی، موسیقی، نقاشی و دیگر هنرها گام برداشته و آثارگران بهایی برای مردم ایران زمین برجای نهاده اند. پیش ازاین ها نیز در تاریخ ایران زمین بسیاری دانش پژوهان، شاعران و نویسندگان برجسته ای بوده اند که کار پزشکی انجام می داده و با پژوهش های علمی خود دانش پزشکی را رونق داده اند: همچون برزویه طبیب، بوعلی سینا، رازی و عطار نیشابوری و..
همه ما به سرود افتخارآمیز (ای ایران) عشق می ورزیم و جالب است که بسیاری از ما نمی دانیم شعرهای پرمعنا وجذاب این سرود ملی و میهنی ساخته ی دکتر گل گلاب می باشد که یک پزشک بوده است. ما مردم ایران با کتاب حافظ زندگی می کنیم غزل هایش را به فال نیک می گیریم و از معانی ژرف بند بند شعر هایش درس زندگی، آزاد اندیشی و نیک رفتاری می آموزیم و آنگاه راز شاد زیستن را از پیرمغانش یاد می گیریم و سرمست شراب نابش می شویم که همراه ساز و ساقی و طرب است. در آغاز بیشترین دیوان های حافظ که در دسترس همگان است این جمله به چشم می خورد، از روی نسخه ی دکتر قاسم غنی واین مرد پزشک بسیار حاذقی نیز بوده است.
داستان فیلم گاو داریوش مهرجویی و همچنین چندین فیلم نامه ی مشهور و داستان های دیگر اثر نویسنده ی نام آشنا دکتر غلامحسین ساعدی است: یک پزشک روان شناس که درهمه ی اثرهایش یک دید گاه جستجوگر روانشناسانه از بحران ها در زندگی و جامعه ی ایرانی داشته است.
(باز باران با ترانه، می چکد بر بام خانه) هرگاه باران می بارد ما در هر کجای ایران باشیم بی اختیاراین ترانه را زیرلب زمزمه می کنیم. کاریست از دکتر میرمجدالدین میرفخرایی (گلچین گیلانی) همه ی آنها که لغت نامه ی دهخدا را باز می کنند برای جستجوی معنای لغتی و یا شعری و یا برای حل جدولی در روزنامه، دربسیاری از معانی نام ناظم الاطباء را مشاهده می کنند. دکتر ناظم الاطباء پدرسعید نفیسی دانش آموخته ی مدرسه ی طب دارالفنون مولف اولین فرهنگ نامه ی لغت فارسی می باشد. این پزشک اولین کسی است که در این کتاب از او نام برده شده است.
کار پژوهش، گرد آوری و نگارش این کتاب را دکتر محمد حسین عزیزی در دست داشته است. این پزشک فرهیخته سال ها جستجو، مطالعه و تحقیق برای گردآوری نام ها و آثار این پزشکان، و برای مطالعه بسیاری از دستاوردهایشان وقت گذاشته است. سال ها اینجا وآنجا رفتن و دویدن برای جستجو ویافتن یکایک آنان یا خانواده و دوستان و آشنایانی که بتوان رد پایی پیدا کرد برای یافتن تاریخی و جایی مستند یا کلمه ای و جمله ای که بتوان زندگی نامه های در تاریکی مانده و به فراموشی سپرده ای را باز سازی و آشکار نمود.
ناشر این کتاب دکتر علی یزدی نژاد پزشکی است که خود سال هاست به علت آگاهی ها وعلاقه شخصی دراین زمینه ها ناشر بسیاری کتاب های مفید و ارزشمند بوده است.
دندان پزشکانی که در این کتاب معرفی شده اند به ترتیب عبارتند از:
دکتر محمدعلی افتخاری
دکتر اسمعیل سندوزی
دکتر مهدی یزدان پناه
دکتر محمد رضا طاهریان
دکتر جهانشاه برومند
بسیار ناگوار و تلخ است برای مؤلف وناشر وهمه‌ی علاقمندان این کتاب که بسیاری از پزشکانی که از مهمترین فرهیختگان ایران بوده اند درهنگام چاپ کنار گذاشته شده اند، معلوم شد سيصد صفحه از اين كتاب قبل از انتشار هدف قيچي گري واقع شده است. يكي دو سال قبل در يك كنگره دندان پزشكي استاد پژوهش گر و نويسنده نامدار دكتر سيروس اميري سخنراني جذاب و پر اهميتي را به انجام رسانيد كه مفاهيم جديد راهكارهاي تندرستي و زندگي اجتماعي و تاثير ورزش در تندرستي و نيز آينده بشر و شتاب فناوري را مطرح ساخت و بعداً من در جست و جوي كتاب‌هايش رفتم و با خواندن آنها دنياي جديدي را از آگاهي‌ها و انديشه‌هاي اين انديشمند و نويسنده بزرگ را دريافتم. اما نامي از ايشان در اين كتاب نيافتم كه شامل همان سيصد صفحه حذف شده قرار گرفته بود. خوشبختانه مؤلف كتاب در صفحات آخر اين مجموعه نام هاي آثار اين بزرگان ادب و هنر ايران را كه از پزشكان برجسته بوده اند درج كرده است.
جویا- همکار ایردن

مصاحبه سلامت ایران با دکتر محمدحسین عزیزی
اخيرا چاپ دوم کتاب «پزشکان در قلمرو فرهنگ و هنر» تاليف دکتر محمد حسين عزيزي به بازار کتاب عرضه شده است. از گذشته تا امروز، حضور پزشکان در خارج از عرصه‌هاي پزشکي نيز حضور پررنگي بوده است؛ مثلا دکتر مهدي آذر از سياسيون فعال بود. دکتر هوشنگ دولت‌آبادي، نويسنده داستان و رمان است. دکتر جمشيد لطفي ذوق ادبي خوبي دارد و کتابخانه‌اي بسيار ديدني. از نسل گذشته نيز دکتر علي‌اکبر سياسي را به ياد داريم که رياست دانشگاه را بر عهده داشت و صدها نمونه ديگر…
دکتر عزيزي در اين کتاب شرح مختصري از احوال و آثاري از پزشکان فعال در عرصه هنر و ادبيات را ثبت کرده است. آنچه مي‌خوانيد، حاصل گفتگويي است با او، به بهانه چاپ دوم کتابش: «پزشکان در قلمرو فرهنگ و هنر».

سلامت : آقاي دکتر عزيزي! شما خودتان از پزشکاني هستيد که دستي در تحقيق و پژوهش داريد. لطفا خودتان را کمي بيشتر معرفي کنيد و بفرماييد

چگونه به کار پژوهش و تحقيق علاقه‌مند شديد؟
من در سال ۱۳۳۶ به دنيا آمده‌ام و دانش‌آموخته رشته پزشکي و متخصص بيماري‌هاي گوش، گلو و بيني هستم که حدود ۲۳ سال است به طبابت و چند سالي در گذشته به تدريس پرشکي مشغول بوده‌ام. علاقه‌مندي من به پژوهش براين اصل بديهي متکي است که در دنياي امروز که عصر «انفجار اطلاعات» ناميده مي‌شود، جستار و پژوهش‌هاي علمي کارساز و مفيد است و براي يافتن پاسخ‌هاي مناسب به پرسش‌هاي مورد نظر انجام آن اجتناب ناپذير است و از آنجا که علاوه بر پرداختن به طبابت، به خواندن کتب و مقاله‌هاي علمي علاقه دارم و از سوي ديگر، اوقات فراغت خود را به خواندن آثار تاريخي و ادبي مي‌گذرانم و به تاريخ پزشکي نيز علاقمند هستم، کتاب «پزشکان در قلمرو فرهنگ و هنر» را تدوين کردم و بر اين باورم که با شناخت بيشتر گذشته و درس آموزي از آن بهتر مي‌توان مسير آينده را ترسيم کرد.

سلامت : کتاب «پزشکان در قلمرو فرهنگ» را از چه زماني در دستور کارتان قرار داديد؟
انديشه تدوين کتاب «پزشکان در قلمرو فرهنگ و هنر» را از سال‌ها پيش در ذهن داشته‌ام اما کوشش در سازماندهي آن را رسما از سال ۱۳۸۲ آغاز کردم. البته در پيشبرد اين هدف علاوه بر علاقه شخصي، تشويق برخي از استادان و دوستان صاحب نظر که در کتاب از آنها ياد و تقدير کرده‌ام، موثر بوده است.

سلامت : شيوه کار شما چه بود؟
روش کار به اين صورت بود که ابتدا ضمن مشورت با برخي صاحب نظران، فهرستي از پزشکان شاعر، نويسنده، مترجم و هنرمند (نقاش، موسيقيدان، مجسمه‌ساز و…) از ميان دانش‌آموختگان رشته‌هاي مختلف پزشکي معاصر يعني از تاسيس مدرسه دارالفنون در سال ۱۲۶۸ق/۱۸۵۱م به بعد، که مي‌توان آن را آغاز طب نوين ايران دانست، تهيه شد. منظور از پزشکان، دانش آموختگان پزشکي نوين اعم از پزشکان عمومي و متخصص دندانپزشکان و داروسازان معاصر بود. ملاک گزينش اين پزشکان آن بود که افزون بر طبابت در حوزه فرهنگ، ادب و هنر از خود اثري به يادگار گذاشته باشند. لذا اين فهرست، طيف نسبتا گسترده‌اي از پزشکان دانشگاهي و غيردانشگاهي از شهرهاي مختلف ايران را شامل گرديد و سرانجام شرح احوال، آثار و خدمات ادبي و فرهنگي بيش از ۷۰ پزشک در دفتر نخست آمده است به علاوه در پيوست يک کتاب، ۱۹۵ اثر مکتوب پزشکان اعم از تاليف و ترجمه، در زمينه شعر، داستان، تاريخ نگاري، هنر و… معرفي شده که بررسي آنها مي‌تواند د‌ل‌مشغولي‌ها و دغدغه‌هاي فکري اين پزشکان را نشان دهد و سير تطور و تحول تاريخ انديشه بخشي از نخبگان معاصر ايران را از چند دهه گذشته تا کنون به نمايش بگذارد.

سلامت : تاريخ آغاز پژوهش شما در مورد پزشکان از چه دوره‌اي شروع مي‌شود و ملاک اصلي شما چه بوده؟
محدوده مورد بررسي، همان‌طور که گفته شد پزشکاني را در بر مي‌گيرد که از تاسيس دارالفنون به بعد دانش پزشکي نوين را آموخته و به طبابت پرداخته‌اند. براي آگاهي، از نخستين پزشکي که ياد شده، مرحوم دکتر ميرزا علي اکبرخان نفيسي (ناظم‌الاطبا) دانش آموخته طب دارالفنون و مولف فرهنگ معروف پنج جلدي نفيسي است.

سلامت : جنابعالي کتاب را در سه بخش تقسيم کرديد. لطفا بفرماييد زمينه تفکيک اين سه بخش چه بوده است؟
در واقع کتاب داراي سه بخش اصلي و يک بخش فرعي و دو پيوست است و مقدمه آن را استاد ايرج افشار نگاشته‌اند. در بخش نخست: زندگي‌نامه مختصر و شرح احوال و آثار بيش از ۷۰ پزشک ايراني در دوره معاصر، شامل پزشکان نويسنده، شاعر، مترجم و هنرمند آمده است. البته اين فهرست به دلايل گوناگون، به‌هيچ‌وجه کامل نيست، از اينرو قصد داريم در جلد ۲ آن را تکميل کنيم و بخش‌هاي تازه‌اي به آن اضافه کنيم. بخش دوم، مشاهير فرهنگ ايران در نيمه‌راه پزشکي نام دارد. در اين بخش به معرفي برخي از شخصيت‌هاي فرهنگي مشهور معاصر ايران پرداخته‌ايم که در ابتدا به آموختن پزشکي پرداخته‌اند، اما پس از مدتي به دلايل گوناگون از ادامه آموختن پزشکي منصرف شده و به کار فرهنگ و ادب روي آورده‌اند. از نمونه‌هاي بارز مي‌توان از زنده ياد شهريار شاعر نام‌آور و استاد برجسته عرصه پژوهش‌هاي فرهنگي و ادبي، بهاالدين‌خرمشاهي نام برد. بخش سوم به سرگذشت و خدمات فرهنگي دکتر ياکوب ادوارد پولاک اتريشي (۱۸۱۸-۱۸۹۱م) پرداخته است. وي نخستين استاد طب نوين مدرسه دارالفنون بوده که به دعوت اميرکبير به ايران آمده است و علاوه بر خدمات ارزشمند در عرصه پزشکي، سفرنامه‌اي درباره ايران و ايرانيان به آلماني نگاشته که سبب معرفي بيشتر ايران به اروپاييان شده است. اين اثر خوشبختانه در ايران توسط آقاي کيکاووس جهانداري به نام سفرنامه پولاک به فارسي ترجمه و منتشر شده است. از ديگر پزشکان اروپايي مي‌توان از خاورشناس نامي دکتر ادوارد براون، دانش آموخته طب کمبريج نام برد که آثار متعددي در زمينه فرهنگ و ادب ايران از او باقي است. البته در اين بخش اسامي متعدد ديگري نيز مي‌توان آورد. بخش چهارم. نيز براي مقايسه و تنوع، زندگي‌نامه شماري از پزشکان شاعر و نويسنده جهان را بيان کرده است.

سلامت ایران- ۱۶ آبان ۱۳۸۸